مصحف امام علی(ع)و سر انجام آن

مصحفی را که مولی امیرمؤمنان (ع) گردآوری کرده بود، دارای ویژگی های خاصی بود که در مصاحف دیگر وجود نداشت. اولا، ترتیب دقیق آیات و سور، طبق نزول آن ها رعایت شده بود یعنی در این مصحف مکی پیش از مدنی آمده و مراحل و سیر تاریخی نزول آیات روشن بود بدین وسیله سیر تشریع و احکام، مخصوصا مساله ناسخ و منسوخ در قرآن به خوبی به دست می آمد. ثانیا، در این مصحف قرائت آیات، طبق قرائت پیامبر اکرم (ص) که اصیل ترین قرائت بود، ثبت شده بود و هرگز برای اختلاف قرائت در آن راهی نبود بدین ترتیب راه برای فهم محتوا و به دست آوردن تفسیر صحیح آیه هم وار بود این امر اهمیت به سزایی داشت، زیرا چه بسا اختلاف قرائت موجب گم راهی مفسر می شود که درآن مصحف هرگونه موجبات گم راهی وجود نداشت. ثالثا.....

... ثالثا، این مصحف مشتمل بر تنزیل و تاویل بود یعنی موارد نزول ومناسبت هایی را که موجب نزول آیات و سوره ها بود، در حاشیه مصحف توضیح می داد این حواشی بهترین وسیله برای فهم معانی قرآن و رفع بسیاری از مبهمات بود و علاوه بر ذکر سبب نزول در حواشی، تاویلاتی نیز وجود داشت این تاویلات برداشت های کلی و جامع از موارد خاص آیات بود که در فهم آیه ها بسیار مؤثربودامیرمؤمنان (ع) خود می فرماید: «و لقد جئتهم بالکتاب مشتملا علی التنزیل والتاویل»[1] و نیز می فرماید: «آیه ای بر پیامبر(ص) نازل نشد، مگر آن که بر من خوانده و املا فرمود و من آن را با خط خود نوشتم و نیز تفسیر و تاویل، ناسخ ومنسوخ و محکم و متشابه هر آیه را به من آموخت و مرا دعا فرمود تا خداوند فهم وحفظ به من مرحمت فرماید از آن روز تا کنون هیچ آیه ای را فراموش نکرده و هیچ دانش و شناختی را که به من آموخته و نوشته ام، از دست نداده ام»[2] بنابراین اگر پس از رحلت پیامبر(ص) از این مصحف که مشتمل بر نکات و شرح و تفسیر وتبیین آیات بود استفاده می شد، امروزه بیش ترین مشکلات فهم قرآن مرتفع می گردید.[3] سرانجام مصحف علی (ع) سلیم بن قیس هلالی (متوفای 90) که از اصحاب خاص امیرمؤمنان بود، از سلمان فارسی (رضوان اللّه علیه) روایت می کند: موقعی که علی (ع) بی مهری مردم رانسبت به خود احساس کرد، در خانه نشست و از خانه بیرون نیامد تا آن که قرآن راکاملا جمع آوری کرد پیش از جمع آوری حضرت، قرآن را روی پاره های کاغذ و تخته های نازک شده و ورق ها نوشته شده و به صورت پراکنده بود علی (ع) پس از اتمام، طبق روایت یعقوبی آن را بار شتری کرده به مسجد آورد در حالی که مردم پیرامون ابوبکر گرد آمده بودند، به آنان گفت: «بعد از مرگ پیامبر(ص) تا کنون به جمع آوری قرآن مشغول بودم و در این پارچه آن را فراهم کرده، تمام آن چه بر پیامبرنازل شده است جمع آورده ام نبوده است آیه ای مگر آن که پیامبر، خود بر من خوانده و تفسیر و تاویل آن را به من آموخته است مبادا فردا بگویید: از آن غافل بوده ایم» آن گاه یکی از سران گروه به پاخاست و با دیدن آن چه علی (ع) در آن نوشته ها فراهم کرده بود، بدو گفت: به آن چه آورده ای نیازی نیست و آن چه نزد ماهست ما را کفایت می کند علی (ع) گفت: «دیگر هرگز آن را نخواهید دید» آن گاه داخل خانه خود شد و کسی آن را پس از آن ندید.[4] 
در دوران عثمان، که میان طرف داران مصاحف صحابه اختلاف شدید رخ داد، طلحه بن عبیداللّه به مولی امیرمؤمنان (ع) عرض کرد: به یاد داری آن روزی را که مصحف خود را بر مردم عرضه داشتی و نپذیرفتند، چه می شود امروز آن را ارائه دهی تا شاید رفع اختلاف گردد؟ 
حضرت از جواب دادن سرباز زد طلحه سؤال خود را تکرارکرد حضرت فرمود: «عمدا از جواب سرباز زدم» آن گاه به طلحه گفت: «آیا این قرآن که امروزه در دست مردم است، تمامی آن قرآن است یا آن که غیر ازقرآن نیز داخل آن شده است؟» طلحه گفت: البته تمامی آن قرآن است حضرت فرمود: «اکنون که چنین است، چنان چه به آن اخذ کنید و عمل نمایید، به رستگاری رسیده اید» طلحه گفت: اگر چنین است، پس ما را بس است و دیگر چیزی نگفت[5] حضرت با این جواب خواستند تا علاوه بر حفظ وحدت، صلابت واستواری قرآن محفوظ بماند.

--------------------------------------------------------------------------------[1]. محمد جواد بلاغی، آلا الرحمان، ج1، ص 257. 
[2]. تفسیر برهان، ج1، ص 16، شماره14. 
[3]. برای اطلاع بیش تر در زمینه نظم و ترتیب مصحف علی (ع) رجوع کنید به: تاریخ یعقوبی، ج2، ص 113. السقیفه، ص 82. 
[4]. السقیفه، ص 82. 
[5]. همان، ص 124.