جمع و تألیف قرآن

جمع و تالیف قرآن به شکل کنونی، در یک زمان صورت نگرفته، بلکه به مرورزمان و به دست افراد و گروه های مختلف انجام شده است ترتیب، نظم و عدد آیات در هر سوره در زمان حیات پیامبر اکرم (ص) و با دستور آن بزرگوار انجام شده وتوقیفی است و باید آن را تعبدا پذیرفت، و به همان ترتیب در هر سوره تلاوت کردن هر سوره با فرود آمدن «بسم اللّه الرحمان الرحیم» آغاز می شد و آیات به ترتیب نزول در آن ثبت می گردید، تا موقعی که «بسم اللّه» دیگری نازل می شد و سوره دیگری آغاز می گردید این نظم طبیعی آیات بود گاهی اتفاق می افتاد پیامبر اکرم (ص) ـ با اشاره جبرئیل ـ دستور می داد تا آیه ای بر خلاف نظم طبیعی در سوره دیگری قرارداده شود، مانند آیه «واتقوا یوما ترجعون فیه الی اللّه ثم توفی کل نفس ما کسبت و هم لایظلمون» [1] ـ که گفته اند از آخرین آیات نازل شده است ـ پیامبر(ص) دستور فرمود آن را بین آیات ربا و آیه دین، در سوره بقره آیه 281 ثبت کنند بنابراین ثبت آیات در سوره ها، چه با نظم طبیعی یا نظم دستوری، توقیفی است و با نظارت و دستور خود پیامبر اکرم (ص) انجام گرفته است و باید از آن پیروی نمود. 

ولی درباره نظم و ترتیب سوره ها میان اهل نظر اختلاف است سید مرتضی علم الهدی و بسیاری از محققین و از معاصرین آیت اللّه خویی برآنند که قرآن هم چنان که هست، در زمان حیات پیامبر(ص) شکل گرفته است زیرا جماعتی قرآن را در آن عهد حافظ بوده اند و بسیار بعید می نماید که مساله ای با این اهمیت راپیامبر اکرم (ص) رها کرده باشد تا پس از وی نظم و ترتیب داده شود. 
این نظر قابل قبول نیست، زیرا حافظ یا جامع قرآن بودن در آن عهد، دلیل نمی شود که میان سوره ها ترتیبی وجود داشته است و اگر کسی هر آن چه از قرآن که تا آن روز نازل شده، حفظ و ضبط کرده باشد، حافظ و جامع قرآن خواهد بودبنابراین لازمه حفظ همه قرآن ترتیب فعلی آن نیست اما اهمیت این مساله چندان روشن نیست، زیرا آن چه مهم است تکمیل سوره ها و مستقل بودن هر سوره از سوره دیگراست تا آیه های هر سوره با آیه های سوره های دیگر اشتباه نشود این مهم در عهدپیامبر(ص) صورت گرفت اما ترتیب بین سوره ها تا هنگام پایان یافتن نزول قرآن امکان نداشت، زیرا پیامبر اکرم (ص) تا در حال حیات بود هر لحظه احتمال نزول سوره ها و آیه هایی می رفت بنابراین طبیعی است که پس از یاس از نزول قرآن، که به پایان یافتن حیات پیامبر وابسته بود، سوره های قرآن قابل نظم و ترتیب خواهد بود. 
بر این اساس، بیش تر محققین و تاریخ ‌نویسان برآنند که جمع و ترتیب سورهها پس از وفات پیامبر(ص) برای نخستین بار بر دست علی امیرمؤمنان (ع) سپس زیدبن ثابت و دیگر صحابه بزرگوار انجام گرفت و در مجموع شاید بتوان گفت که عمل جمع قرآن به دست صحابه، پس از رحلت پیامبر(ص) از امور مسلم تاریخ ‌است. 
علی (ع) نخستین کسی بود که پس از وفات پیامبر(ص) به جمع قرآن مشغول گردید بر حسب روایات، مدت شش ماه در منزل نشست و این کار را به انجام رساندابن ندیم گوید: «اولین مصحفی که گردآوری شد مصحف علی بود و این مصحف نزد آل جعفر بود» سپس می گوید: «مصحفی را دیدم نزد ابو یعلی حمزه حسنی که با خط علی بود و چند صفحه از آن افتاده بود و فرزندان حسن بن علی آن را به میراث گرفته بودند» [2] محمدبن سیرین از عکرمه نقل می کند: «در ابتدای خلافت ابوبکر، علی در خانه نشست و قرآن را جمع آوری کرد» گوید: «ازعکرمه پرسیدم: آیا ترتیب و نظم آن مانند دیگر مصاحف بود؟ 
آیا رعایت ترتیب نزول در آن شده بود؟ 
گفت: اگر جن و انس گرد آیند و بخواهند مانند علی قرآن راگردآورند، نخواهند توانست» ابن سیرین می گوید: «هرچه دنبال کردم تا برآن مصحف دست یابم، میسورم نگردید» [3] ابن جزی کلبی گوید: «اگر مصحف علی یافت می شد، هرآینه در آن علم فراوان یافت می گردید».[4]

--------------------------------------------------------------------------------[1]. بقره 2: 281. 
[2]. الفهرست، ص 48 ـ 47. 
[3]. طبقات ابن سعد، ج2، ص 101 الاستیعاب در حاشیه الاصابه، ج2، ص 253 الاتقان، ج1، ص 57. 
[4]. ابن جزی الکلبی، التسهیل لعلوم التنزیل، ج1، ص 4 و نیز رجوع کیند به: التمهید، ج1 ص 288 و 296 ـ 292.