آیات مکی و مدنی و معیار فوائد آنها

 معیار مکى و مدنى بودن آیات، بنابر قول مشهور بیشتر مفسران معتقدند: معیار مکى یا مدنى بودن، زمان هجرت پیامبراکرم(ص) از مکه به مدینه است. هر سوره اى که پیش از هجرت نازل شده، مکى و هر سوره اى که پس از هجرت نازل شده، مدنى به شمار مى رود; چه در مکه نازل شده باشد و چه در مدینه; مانند: آیه 3 سوره مائده: (الیَومَ یئِسَ الَّذینَ کَفَروا مِن دینِکُم فَلا تَخشَوهُم واخشَونِ الیَومَ اَکمَلتُ لَکُم دینَکُم ...)  که در مدینه نازل نشد; بلکه در غدیر خم (در حجة الوداع) بر پیامبر(ص) نازل شد; ولى از آیات مدنى محسوب مى شود; چرا که بعد از هجرت نازل شد. در نتیجه، بر اساس نظریه یاد شده، 86 سوره قرآن مکى و 28 سوره مدنى است.

راه هاى شناسایى آیات مکى و مدنى 

ملاک و معیار قطعى و دقیقى براى شناخت آیات و سوره هاى مکى و مدنى در دست نیست; ولى مفسران و دانشمندان علوم قرآنى، معیارهایى ارائه داده اند که مى تواند در سه محور خلاصه شود:

1. با مراجعه به سیاق آیه ها و سوره ها مى توان به مکى و مدنى بودن آیات پى برد. بنابراین براى فهم این نکته لازم است، شأن نزول و تفسیر آیه دیده شود. 

2. با مراجعه به سخنان نقل شده از صحابه و تابعین صحابه پیامبر(ص) چون اینان از شاهدان نزول بوده و مى دانستند که چه آیه اى در چه زمانى و در کجا نازل شده است. 3 از طریق ویژگى هاى آیات; چرا که از نظر محتوا هر یک از آیات مکى و مدنى داراى ویژگى هایى هستند. 

ویژگى آیات مکى: 

الف) غالب آیات مکى کوتاه، کوبنده و گاه همراه با سوگند و خطاب هاى «ناس» ، «بنى آدم» و امثال این واژه ها است. 

ب) اکثر آیات مکى مسائل اعتقادى را مطرح کرده، شرک را نفى مى کنند. 

ج) آیات مکى مشتمل بر مسائل اخلاقى است. 

د) داستان هاى پیامبران را در راستاى هدف خویش بازگو مى کند.

ویژگی آیات مدنی

الف) مشتمل بر بسیارى از احکام شرعى است. 

ب) در رد بر یهود و نصارا نازل شده است. 

ج) ذکر منافقان در این آیات آمده است. 

د) از جنگ هاى پیامبر(ص) در این آیات یاد شده است. 

هـ ) غالب آیات طولانى است.

فایده دانستن مکى و مدنى بودن آیات و سوره هاى قرآن 

آثار متعددى بر شناخت آیات و سوره هاى مکى و مدنى مترتب است که مهم ترین آنها عبارت است از:

1. شناخت ناسخ و منسوخ: زیرا آیه متأخر، آیه متقدم را (با وجود شرایط نسخ) منسوخ مى کند و شناخت متقدم (منسوخ) و متأخر (ناسخ) با شناخت مکى و مدنى ممکن مى شود.

2. تفاوت معنایى در برخى واژه ها: مثلا واژه «زکات» در آیه هاى مکى به معناى کار مستحب یا هر کار خیر و نیک و یا تزکیه و پاک سازى روح مى باشد; ولى «زکات» در آیه هاى مدنى به معناى مصطلح است (یعنى زکات واجب; چرا که قانون زکات در مدینه مطرح شده است).

3. شناخت و تشخیص آیات مکى و مدنى، در شناسایى مراحل دعوت پیامبر(ص) و به دست آوردن خصوصیات روحى و اجتماعى مردم آن زمان و موانع مختلف فکرى و اجتماعى موجود در مسیر دعوت به اسلام نقش به سزایى دارد.